Şəxsi Kibertəhlükəsizlik Üçün Sadə Bələdçi

Bu gün qloballaşan və bir-birinə bağlı dünyamızda rəqəmsal həyatımız fiziki həyatımız qədər vacibdir. Onlayn bankçılıq, sosial media və digər rəqəmsal xidmətlər vasitəsilə şəxsi məlumatlarımızın böyük bir hissəsini internetə etibar edirik. Bu isə bizi daim inkişaf edən və daha mürəkkəb hala gələn kibertəhlükələrə qarşı həssas edir. Artıq onlayn təhlükəsizlik lüks deyil, zərurətdir. Bu bələdçi, şəxsi kiber təhlükəsizlik mövzusunda sizə geniş məlumat təqdim edərək, rəqəmsal mühitdə özünüzü necə qoruyacağınızı öyrədir.

I. Təhlükələri Anlamaq

Özünüzü qorumağa başlamazdan əvvəl, qarşılaşa biləcəyiniz təhdidlərin nə olduğunu bilməlisiniz. Ən çox rast gəlinən kibertəhlükələr aşağıdakılardır:

• Phishing Saxta e-poçtlar, mesajlar və ya veb saytlar vasitəsilə sizdən parol, kredit kartı məlumatları və digər həssas məlumatları əldə etmək məqsədi daşıyan hücumlar. Bu cür hücumlar etibarlı təşkilatların görünüşünü alaraq sizi aldadır.
• Malware Kompüter sistemlərinə zərər vermək və ya onları işsiz hala salmaq üçün hazırlanmış proqramlar. Bunlara viruslar, qurdlar, ransomware və spyware kimi proqramlar daxildir.
• Ransomware: Fayllarınızı şifrələyərək onların açılması üçün pul tələb edən xüsusi zərərli proqram növüdür.
• Spyware: Onlayn fəaliyyətlərinizi gizli şəkildə izləyərək şəxsi məlumatlarınızı oğurlayan proqramlar.
• Şəxsiyyət Oğurluğu: Adınız, ünvanınız və digər şəxsi məlumatlarınızın oğurlanaraq saxtakarlıq məqsədi ilə istifadə olunması.
• Məlumat Sızmaları: Şirkət və təşkilatlardan böyük həcmdə məlumatların oğurlanması.
• Sosial Mühəndislik: İnsanları manipulyasiya edərək etibarlı məlumatları paylaşmağa və ya təhlükəsizliyi pozacaq hərəkətlər etməyə sövq edən hücum növüdür.
• Wi-Fi Hacking: Təhlükəsizliyi təmin olunmayan Wi-Fi şəbəkələrindəki zəifliklərdən istifadə edərək məlumatların ələ keçirilməsi.

II. Əsas Kibertəhlükəsizlik Həlləri

Aşağıdakı tədbirləri tətbiq edərək onlayn təhlükəsizliyinizi əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilərsiniz:

• Güclü Parollar İstifadə Edin: Hər bir hesab üçün unikal və mürəkkəb parollardan istifadə edin. Parol menecerləri vasitəsilə parollarınızı təhlükəsiz şəkildə saxlayın və mümkün olduqda iki faktorlu autentifikasiyadan (2FA) istifadə edin.
• Proqram və Əməliyyat Sisteminin Yeniləmələri: İstifadə etdiyiniz proqramlar və əməliyyat sistemlərini mütəmadi olaraq yeniləyin. Bu yeniləmələr təhlükəsizlik yamalarını əhatə edir.
• Antivirus və Anti-malware Proqramları: Cihazlarınızda etibarlı antivirus və anti-malware proqramları quraşdırın və onları daim aktiv saxlayın.
• Şübhəli E-poçtlar və Linklərdən Uzaq Durun: Naməlum göndəricilərdən gələn linklərə klikləməyin və əlavələri açmayın. Xüsusilə şəxsi məlumat tələb edən mesajlara diqqət yetirin.
• Wi-Fi Şəbəkənizi Təhlükəsiz Edin: Wi-Fi şifrənizi güclü seçin və WPA2/WPA3 şifrələməsindən istifadə edin. İctimai Wi-Fi istifadə edərkən VPN (Virtual Şəxsi Şəbəkə) tətbiq etmək əlavə qoruma təmin edir.
• Şəxsi Məlumatlarınızı Qoruyun: Onlayn paylaşdığınız məlumatlara diqqət yetirin və həssas məlumatları ictimai platformalarda açıqlamaqdan çəkinin.
• Cihazlarınızı Qoruyun: Kompüter və mobil cihazlarınızı istifadəsiz olduqda kilidləyin. Güclü parol və ya biometrik autentifikasiyadan istifadə edin; mümkün olduqda disk şifrələməsini tətbiq edin.
• Məlumatlarınızı Yedəkləyin: Əhəmiyyətli fayllarınızı xarici yaddaş qurğuları və ya bulud xidmətlərində mütəmadi olaraq yedəkləyin.
• Sosial Mediada Diqqətli Olun: Şəxsi məlumatlarınızı məhdudlaşdırın, məxfilik parametrlərinizi nəzərdən keçirin və potensial riskləri qiymətləndirin.
• Onlayn Alış-Verişdə Təhlükəsizliyə Diqqət Edin: Yalnız HTTPS ilə qorunan etibarlı saytları seçin və hədsiz təkliflərə qarşı ehtiyatlı olun. Kredit kartı vasitəsilə alış-veriş etmək, fırıldaqçılığa qarşı daha güclü müdafiə təmin edir.
• Hesablarınızı Nəzarətdə Saxlayın: Bank və kredit kartı əməliyyatlarınızı, həmçinin digər maliyyə hesablarınızı mütəmadi olaraq yoxlayın və şübhəli fəaliyyətləri dərhal araşdırın.
• Özünüzü İnkişaf Etdirin: Kiber təhlükəsizlik sahəsindəki yenilikləri izləyin və biliklərinizi artırın. Xəbər saytları, bloqlar və təlimlər bu baxımdan faydalıdır.

III. Mobil Telefon Təhlükəsizliyi

Mobil cihazlar da masaüstü kompüterlər qədər kibertəhlükələrə məruz qala bilər. Onların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün aşağıdakı tədbirlərə əməl edin:

• Etibarlı Mənbələrdən Tətbiq Yükləyin: Yalnız rəsmi tətbiq mağazalarından (məsələn, Google Play və Apple App Store) proqramlar yükləyin.
• Mobil Əməliyyat Sistemini Yeniləyin: Cihazınızın əməliyyat sistemini mütəmadi olaraq yeniləyin.
• Güclü Ekran Kilidindən İstifadə Edin: Telefonunuzu güclü parol, PIN və ya biometrik autentifikasiya ilə kilidləyin.
• İctimai Wi-Fi-dan Çəkinin: İctimai Wi-Fi şəbəkələrində həssas əməliyyatlar aparmaqdan mümkün qədər uzaq durun; zəruri olduqda VPN istifadə edin.
• Tətbiq İcazələrini Yoxlayın: Hər bir tətbiqin tələb etdiyi icazələri diqqətlə nəzərdən keçirin və yalnız zəruri icazələri verin.
• Mobil Təhlükəsizlik Proqramlarından İstifadə Edin: Cihazınızı zərərli proqramlardan qorumaq üçün uyğun təhlükəsizlik proqramları quraşdırın.

IV. Kiberhümcumlara Qarşı Cavab Tədbiri

Əgər kiberhümcuma məruz qaldığınızı düşünürsünüzsə, aşağıdakı addımları atın:

• Parollarınızı Dərhal Dəyişdirin: Xüsusilə e-poçt, bank və sosial media hesablarınızdakı parolları dərhal yeniləyin.
• Bank və Kredit Kartı Şirkətləri ilə Əlaqə Saxlayın: Hər hansı şübhəli fəaliyyət aşkar edildikdə, müvafiq maliyyə qurumlarına məlumat verin.
• Hadisəni Rəsmi Qurumlara Bildirin: Hadisəni polis və ya digər müvafiq dövlət orqanlarına bildirərək lazımi dəstəyi alın.
• Cihazlarınızı Skanning Edin: Antivirus və anti-malware proqramları ilə tam sistem skanı apararaq zərərli proqramları aradan qaldırın.
• Hesablarınızı Davamlı Nəzarətdə Saxlayın: Gələcəkdə əlavə şübhəli fəaliyyətlərin qarşısını almaq üçün bütün hesablarınızı diqqətlə izləyin.

V. Məlumatlı Qalmaq

Kiber təhlükəsizlik davamlı dəyişən bir sahədir. Təhlükələr daim inkişaf edir, buna görə də ən son trendlər və ən yaxşı təcrübələrlə tanış olmaq vacibdir. Kiber təhlükəsizlik xəbərləri, bloglar və sosial media hesablarını izləyin; həmçinin təlimlər və vebinarlar vasitəsilə biliklərinizi artırın.

Bu bələdçidə göstərilən təlimatlara əməl etməklə, şəxsi kiber təhlükəsizlik səviyyənizi əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldə və rəqəmsal mühitdə qarşılaşa biləcəyiniz təhdidlərdən özünüzü qorumağa nail ola bilərsiniz. Unutmayın ki, kiber təhlükəsizlik yalnız texniki məsələ deyil, həm də insan faktoruna əsaslanan kompleks bir problemdir. Diqqətli və məlumatlı olmaqla, onlayn təhlükəsizliyinizi özünüz təmin edib, internetin imkanlarından narahatçılıq olmadan yararlana bilərsiniz.

Müəllif: Hacıağa Sadıxov
Tarix: 18 Feb 2025